શ્વેત રંગમાં બધા રંગ સમાઈ જાય છે અને બધા રંગો એકમેકમાં ભળીને આછેરા થઈ જાય ત્યારે ધૂમ્મસ જેવું સર્જાતું હોય છે એ જ છે જડ અને પ્રકૃતિના એકત્વનું એકાકાર સ્વરૂપ

આટલી સુંદર સવાર ક્યારેક ક્યારેય પડતી હોય છે – શ્વેત, શુભ્ર, ફૂલગુલાબી, મેઘઘનુષી, એકાકાર કરી દેનારી… રાજકોટ રંગીલું કહેવાય પણ ધૂમ્મસ તમને એક જ રંગમાં બધા જ રંગો દેખાડી આપે. અલગ અલગ રંગ જોવા માટે અલગ અલગ દૃષ્ટિ જોઈએ. તેની સામે સપ્તરંગોને સમાવી લે અને આછેરો શ્વેત રંગ માત્ર રહી જાય ત્યારે એક જ દૃષ્ટિથી સમગ્ર રંગને, સમગ્ર સ્વરૂપને, સમગ્ર સૃષ્ટિને, તેની કળાને માણી શકાય એવું ધૂમ્મસ જ કરી આપે. શુદ્ધ સફેદી એટલે શુભ્રતા અસ્તિત્વમાં આંખથી ઉતરી જાય અને તેના સાનિધ્યમાં જઈને તમને પણ તેના રાસમાં જોડાઈ જાવ ત્યારે શ્વાસમાં અને ત્વચામાં પણ તે ઉતરી જાય છે.
અમસ્થી અમસ્થી ગમે છે, રંગોની આ દુનિયા અમસ્થી અમસ્થી ગમે છે. દુખ માટેના કારણો હોય છે, સુખ માટેના કારણો નથી. કશું નથી હોતું ત્યારે આનંદ હોય છે. દુખનો અભાવ એ આનંદ છે. આનંદ સદાય હાજર હોય છે. તેનો અભાવ એ દુખનું કારણ, પણ કારણ વિના નાહકનો અનહદ આનંદ એ અસ્તિત્વનો અસલ મંત્ર છે. સર્જનહારે માયા સર્જી છે તે આ ધૂમ્મસ જેવી છે. તેમાં કશાનો આકાર સ્પષ્ટ નથી, અલગ નથી, સીમા નથી. એકબીજામાં સઘળું સર્જન પરોવાઈ જાય છે. એક અનંત હારમાળા જે નથી શરૂ થતી, નથી પૂરી થતી, નથી એમાં કંઈ નાનું, નથી એમાં કંઈ આગવું, નથી એમાં કોઈ અલગ, નથી એમાં કોઈ વિશિષ્ટ, નથી એમાં કશું ઉચ્ચ, નથી એમાં કોઈ નિકૃષ્ઠ, સમગ્ર છે અને સમાન છે. અનાદી છે, અનંત છે.
મારી અસ્તિત્વની સરહદથી તમારા અસ્તિત્વની સરહદ વચ્ચે ખાલીપો નથી, કશોક નાતો છે તે આ ધૂમ્મસ દેખાડે છે. છે તો ખરું, પણ દેખાતું નથી પેલો સૂર્ય ઝળહળે ત્યારે. એ સૂર્યને પણ કેટલો કોમળ આ કુદરતની કૃપા કરી નાખે છે. કૃપા જાગે ત્યારે વચ્ચેનો ખાલીપો ભરાયેલો છે તેનું ભાન થાય છે. એ તો હતું જ, એ તો છે જ. એની અનુભૂતિ પ્રકાશમાં વિલિન થઈ જાય છે, જેથી તમારી ત્વચાની સપાટીને તમે નોખી તારવી શકો. નોખું કશું છે નહીં, ધૂમ્મસમાં ઓગળી જનારું અસ્તિત્વ છે, પણ ઓગળી જનારું અસ્તિત્વ પણ કઠણ હોય એ વિરોધાભાસ નથી પણ વિલક્ષણ છે એ સમજવા માટે કુદરત એક ઋતુમાં ધૂમ્મસ પણ દેખાડે છે.
દૃશ્યમાન થવાનું કર્મ કરવાનો આ અવસર છે, પણ તેની વિલક્ષણતા જુઓ કે તે સઘળું અદૃશ્યમાન કરે છે, અસ્પષ્ટ કરે છે, ધૂંધળું કરે છે. સાવ કોરી દૃષ્ટિને ભીની નજર આપે છે, જેથી જોયું ના જોયું થાય અને ન દેખાતું દેખાતું થાય. કાયમ જે જોઈએ છે તે ખરેખર શું છે તે સમજવા માટે ધૂમ્મસ છે, પણ તે સઘળું તમને ન સમજાય એવું ધૂંધળું કરીને આપે છે. જે નથી સમજાતું એ અદ્દલ સમજણ છે. ન સમજાય એવું અગમ, અનંત, અસ્પષ્ટ, અધખૂલું, અન-અનોખું, અન-આગવું, અ-કોરું, અ-ભીનું, અભિન્ન અને છતાં કણ કણમાં છીન્ન. કુદરતના ધૂમ્મસમાં અને મનુષ્યની સમજણના ધૂમ્મસમાં આ છે, આ છે, આ છે નથી રહેતું, નેતી નેતી નેતી રહી છે.